Lezen: Een teloorgang?

Een kwart van de Nederlandse 15-jarigen leest onder het standaard leesniveau. Dit blijkt uit de resultaten van het onderzoek PISA-2018, waar vijftienjarige leerlingen werden getest op het gebied van lezen, wiskunde en natuurwetenschappen (Anstadt, 2019). In 2003 was dit percentage nog 11%.

Jongeren lezen voornamelijk als het echt moet. De intellectuele waarden en het plezier van lezen wordt nauwelijks gezien. Je zou denken, wat maakt het uit als mensen geen boeken meer lezen. Maar als men moeite gaat krijgen met het begrijpen van een belastingformulier, een officiële mail, beeldvorming over maatschappij d.m.v. literatuur, inzicht in nieuwsitems, wetenschappelijke artikelen negeren, dan hebben we een serieus probleem.

Een van de oorzaken kan worden gevonden bij het helpen van leerlingen door docenten. Als een leerling bij het begrijpend lezen een tekst moet analyseren en bijvoorbeeld de conclusie uit een gedeelte moet halen, dan wordt er een hulpmiddel ingezet van signaalwoorden, zoals: echter, concluderend, anderzijds en dus. Daarmee kan hij of zij aan de hand van die signaalwoorden weten wanneer dat de conclusie daar is, maar zodra het signaalwoord wordt weggelaten, totaal geen idee heeft wat er inhoudelijk in de tekst staat. Als je hen maar aanwijzingen geeft waarop moet worden gelet, dan volgen ze het blindelings. Maar dit gaat voorbij aan de bredere inhoud van een tekst, die in veel gevallen in de maatschappij complex is en niet kan worden begrepen door hen die enkel simpele aanwijzingen volgt. Om een complexe tekst te kunnen begrijpen zijn veel meer gedetailleerde en abstracte aanwijzingen nodig, waarbij een genuanceerderde manier van analyseren wordt vereist.

Dat jongeren niet meteen naar boeken van grote schrijvers als Dostojevski, Mulisch of Hermans zullen grijpen, is begrijpelijk. Nochtans kan het lezen van zware literatuur wel worden aangemoedigd. Vooralsnog is een goede tactiek om te beginnen met laagdrempelige literatuur of lectuur, die wat thematiek betreft aansluit op de interessen van de jeugd. Om nu hiphop/rap als onderwerp te gaan implementeren als middel om hen aan te spreken lijkt me wat flauw. Als er bij wijze van spreken íéts is wat niet aanspreekt, dan is het bijvoorbeeld een docent die hip probeert te doen, maar het niet is. Het materiaal dat hij of zij presenteert ook niet. Wellicht dat er toch moet worden gezocht naar concrete maatschappelijke en culturele thema's om boeken mee aan te reiken. Thema's als discriminatie, seksualiteit, muziek, film en psychologie kunnen daar (mede) aan toebehoren. Zolang het maar functioneel en interessant is en niet te ver weg staat van hun belevingswereld. Geschiedenis, wetenschap, kunst en fantasie zou voor een kleinere groep kunnen werken, maar voor het gros van de jeugd, later. 15-jarigen kijken films en 18-jarigen hebben te maken met seksualiteit en discriminatie. 22-jarigen kunnen psychologie interessant vinden. Uiteraard zijn hier heel veel onderlinge verschillen in en iedereen is anders. Desondanks kun je in grote lijnen eigenschappen zien die leeftijdsgebonden zijn en daarop een beleid maken. Vroeger had je jongen- en meisjessboeken, waar spannende avontuurlijke verhalen in werden verteld. De vraag is of dit nog aanspreekt. Wellicht moet er naar andere vormen van leesvermaak worden gezocht. Het intellectuele karakter (en daarmee kwaliteit) van lezen is altijd aanwezig, zolang het inhoud heeft en de lezer aanzet tot creatief, kritisch en maatschappelijk denken. Dit kan ook subtiel gebeuren; de nadruk hoeft niet groot te zijn. Het eerder genoemde vermaak van lezen zal het intellectuele doen versterken, en vice versa. Vervolgens zal de stap naar bijvoorbeeld een wetenschappelijk artikel of belastingbrief kleiner zijn. Ook zou het kunnen leiden tot enige interesse om tóch een werk van H. Mulisch, F. Dostojevski of W.F. Hermans op te pakken.

In artikelen van nieuwssites, op programma's als NOS Jeugdjournaal, in de klaslokalen en op sociale media kan de leesachterstand aan worden gekaart. Nu wordt dit al wel gedaan, maar summier. Het belang, maar ook het plezier, moet worden geïntegreerd in de cultuur van jongeren. Zodra het geen raakvlakken heeft met hun betekeniskaders, en daarmee waarden die tot cultuur leiden, dan zal het weinig effect hebben. Dit klinkt evident, maar toch is het beleid op lezen hier in gebreke.


Bibliografie

Anstadt, R. (2019). PISA-2018: leesvaardigheid kwart 15-jarigen in Nederland onder kritische grens. Onderwijs Consumenten Organisatie. https://www.onderwijsconsument.nl/pisa-2018-leesvaardigheid-kwart-15-jarigen-in-nederland-onder-kritische-grens/

Fleur, M. (2020, 6 maart). Zo krijg je je kind(eren) weer aan het lezen. RTL Nieuws. https://www.rtlnieuws.nl/lifestyle/gezin/artikel/5043971/zo-krijg-je-je-kinderen-weer-aan-het-lezen

Jansen, M. (2008). Leesniveau zegt niets over leesplezier. NEMO Kennislink. https://www.nemokennislink.nl/publicaties/leesniveau-zegt-niets-over-leesplezier/

Kunst en Cultuur (2020, 17 december). Laagdrempelige literatuur voor de beginnende lezer. https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/taal/176489-laagdrempelige-literatuur-voor-de-beginnende-lezer.html

Neerlandistiek voor de klas (2020, 11 juli). PISA: wat kunnen onze 15-jarigen eigenlijk niet? Neerlandistiek. https://neerlandistiek.nl/2020/07/pisa-wat-kunnen-onze-15-jarigen-eigenlijk-niet/

NOS (2019, 3 december). Leesvaardigheid en leesplezier Nederlandse scholieren afgenomen. https://nos.nl/artikel/2313086-leesvaardigheid-en-leesplezier-nederlandse-scholieren-afgenomen

Rijksoverheid (2019, 3 december). Resultaten PISA-2018 in vogelvlucht. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/12/03/resultaten-pisa-2018-in-vogelvlucht

Van Asperen, N. (2021). ONTLEZING ONDER JONGEREN: IS DIGITALISERING DE BOOSDOENER? Publiek Plein. https://www.publiekplein.nl/ontlezing-onder-jongeren-is-digitalisering-de-boosdoener/

Van den Branden, K. (2020). LEESPLEZIER EN LEESPRESTATIES SLUITEN MEKAAR NIET UIT! KU Leuven. https://www.arts.kuleuven.be/nieuws/leesplezier-en-leesprestaties-sluiten-mekaar-niet-uit