De mens als primaat

Een moderne maatschappij

In tijden van oorlog wordt het steeds duidelijker hoe dicht we bij onze primatenfamilie staan. Ons dagelijks leven is doorspekt van moderne technologie, cultuur en denken dat voornamelijk aan mensen wordt toegeschreven en het gemak van de ver ontwikkelde maatschappijen. Maar hoe ver staan we eigenlijk af van onze oerinstincten? Het is evident dat met momenten van geboorte, voortplanting, sociale structuren, spelen, conflict en lichamelijke ongemakken onze (evolutionaire) biologie extra zichtbaar wordt. Op momenten van een film kijken, naar McDonald's gaan, muziek luisteren, kleding kopen of gamen lijken we totaal op te gaan in het mens-zijn en kunnen we ons moeilijk voorstellen dat we duizenden jaren geleden ook hebben geleefd. Zodra het bijvoorbeeld oorlog wordt, of op de eerstgenoemde momenten, dan kijken we op.

Maar of de link ook met het evolutionaire wordt gelegd, is de vraag. Het evolutionair denken is nog altijd niet genoeg geïntegreerd in de maatschappij. Wellicht komt dit door een distantie van het dierenrijk die in het verleden heeft plaatsgevonden. We zagen ons mensensoort als verheven en cultureel hoogstaand. In zeker zin is dit ook zo, alleen hebben we mijns inziens ook bepaalde biologische zaken over het hoofd gezien, of niet willen zien. Zelfs als het je zo op de neus wordt gedrukt door bekende wetenschappers als Charles Darwin, Frans de Waal of Richard Dawkins, dan nog willen mensen er niet aan. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de mens het idee heeft dat zodra je de mens reduceert tot een primaat, het iets van de menselijkheid zou wegnemen. Dat is een vergissing, lijkt me. Ons mens-zijn blijft zoals het is, alleen interpreteren en definiëren we bepaalde aspecten van ons "zijn" anders. Namelijk op een meer realistischer wijze. De kunst is dus om op een evolutionaire manier naar onszelf te kijken, zonder dat het afdoet aan onze ver ontwikkelde menselijkheid. Die menselijkheid verdwijnt overigens gelijk in tijden van oorlog. Er wordt wel eens gezegd dat mensen zich in die omstandigheden als beesten gedragen, met moord en totale destructie. Nochtans zijn er veel dieren die dit soort dingen niet doen. Het is misschien juist wel heel menselijk. Oorlog in het algemeen komt wel voor bij andere diersoorten.

In feite is oorlog (en andere gelijkaardige fenomenen) simpelweg tribalisme: wij versus zij. We zijn primaten, en die oerinstincten zitten nog in ons. Ook al leven we in moderne maatschappijen. Als je kijkt naar chimpansees en bonobo's - dat zijn onze primaten neefjes en nichtjes - dan is daar veel strijd. Ook verzoening, maar veel strijd. In feite is de mens een primaat die zich doorheen de evolutie heeft ontwikkelt tot een intelligent wezen. We kunnen rakketten bouwen om de ruimte in te vliegen, smartphones, wetenschap, kunst, filosofie, film. Prachtig, maar we kunnen maar moeilijk onze basale instincten, die evolutionair nog zijn overgebleven, in bedwang houden. Ratio, welzijn, empathie en verzoening zijn vier punten die tot verbetering kunnen leiden. Overeenkomsten sluiten, minder focussen op de verschillen, en meer op de overeenkomsten, elkaar de ruimte laten, elkaar respecteren, ruimdenkendheid, begrip en kennis zijn alsook belangrijk.

Bewustwording

In de middeleeuwen, tijdens de kruistochten, werd het al duidelijk dat bemiddeling, diplomatie, vriendschap en economische belangen belangrijker waren dan elkaar de hersenen inslaan en totale destructie. Zal de mensheid ooit leren van het verleden? Zolang men enkel in het heden leeft, het verleden en de toekomst niet in acht neemt, níét. Men is gewend op vooral in het heden te leven. En waarom zou je ook anders? Het heden is het meest relevant, want hier gebeurt het. Maar wat nu gebeurt, is in het verleden ook gebeurt - wellicht in een iets andere vorm - en zal in de toekomst weer gaan gebeuren. Om niet in herhalende fouten te blijven circuleren moet er wetendheid zijn, en we weten uit het verleden dat de mens vooral onwetend is. Ik ben ook onwetend over verschillende zaken. We krijgen op de middelbare school geschiedenis, biologie en maatschappelijke vakken, maar hoe dringt dat door in ons denken? Pubers zijn vooral bezig met zichzelf en anderen ontdekken in het lokale heden. En later, als zij 30 jaar oud zijn, dan zijn zaken als een gezin stichten en werk weer belangrijk. Media kunnen een belangrijke rol spelen in verschaffen van informatie of het verleden en de toekomst, op een aanstekelijke manier. Die aansluiting heeft op het betekeniskader van de gemiddelde mens (waar ik zelf ook toe behoor).

Bewustwording van valkuilen met betrekking tot politiek, welvaart, maar ook biologie, toekomst en geschiedenis zijn essentieel om mensen op het goede spoor te houden. Niet doorslaan in een egocentrisch smartphone-leven, kritiekloos de massa volgend, met weinig oog op onze evolutionare achtergrond. Want ons lichaam is biologisch gezien gelijk aan hoe het duizenden jaren geleden was. En begrijp me niet verkeerd: ik ben een groot voorstander van technologische ontwikkelingen. Internet heeft bijvoorbeeld de wereld ten goede laten ontwikkelen. Toch is het voor veel wetenschappers evident dat de huidige tijd in bepaalde opzichten ook nadelig kan zijn. Mede door verbetering van medicatie en gezonde en veilige leefomstandigheden zijn we nu ouder, langer en gezonder dan ooit, maar ons lichaam is biologisch gezien niet gemaakt om dagelijks grote hoeveelheden suiker binnen te krijgen, prikkels uit de media binnen te krijgen of veel op een kantoorstoel te zitten. We worden dan weliswaard overspoeld met promotie voor sport en 'gezond' eten, maar dat is ten compensatie van wat ons juist ongezond maakt. De focus zou ook moeten liggen op wat ons ongezond maakt, en daar eerder aan werken. We moeten (hoewel "moeten" dwingend over kan komen) dus in acht nemen dat we primaten zijn in een moderne maatschappij. Nogmaals: zonder dat het afdoet aan onze menselijkheid. De valkuilen van macht, corruptie, oorlogslust, met daaruit voortvloeiend misdrijven tegen de menselijkheid en andere vreselijke zaken zijn bekend. Totalitaire ideologische communistische en religieuze systemen hebben hele maatschappijen in hun greep gehad. Tot volgzame robots gemanipuleerd. Denk hierbij aan het stalinisme, nazisme, christendom, islam en boeddhisme. Dat je andere groepen uitmoordt, dat is al erg genoeg. Maar dat je ook je eigen groep voor een groot gedeelte uitmoordt, is dubbel zo kwaadaardig. En dat is denk ik mens eigen.

Toekomst

Stap voor stap wordt de wereld wel beter, en worden we bewust van rechtvaardigheid, respect, samenleven, educatie, kritisch denken, wetenschap, klimaat en aanverwante zaken. Hoewel het moeilijk is om te veel (en concreet) bezig te zijn met de toekomst - deels vanwege het speculatieve en onvoorspelbare karakter - kan het zeer waardevol zijn om je af te vragen hoe de mens zal leven over 500 of 2000 jaar. Wat kan ik op micro-, meso- of macro-niveau doen om ervoor te zorgen dat de toekomstige generaties het beter zullen hebben? En de overtuiging dat je niets kunt veranderen is een vergissing. Zonder idealistisch te zijn kun je wel de degelijk kleine dingen doen. Als we nog steeds evolutie doormaken, maar dan misschien op cultureel en maatschappelijk niveau, dan betekent dat ook dat we in de toekomst kennis moeten hebben over evolutie. Want zonder dat begrip kun je moeilijk vooruit. Enkel of voornamelijk in het heden leven is geen optie (meer). We zien aan alle kanten dat er terecht wordt aangedrongen om met bijvoorbeeld klimaat bezig te zijn, en dat er iets moet veranderen voordat het te laat is (als het al niet te laat is). Je kunt ook niet bij het leren voor een bepaald examen denken dat je maar gewoon voort kunt doen, zonder te reflecteren op waar je vlak daarvoor vandaan komt en waar je naartoe wilt. Het gaat historisch gezien beter met de wereld dan hoe het was in de eerder genoemde middeleeuwen, nazistische periode, of tijden van sterke vervuiling en dierenleed, maar er is zeker voor de toekomstige generaties werk aan de winkel.